Een spontaan gesprek met de kunstenaar, die geknield zijn kiezelpad rangschikt, maakt mij duidelijk hoezeer de natuurfilosofie dichterbij kan brengen. Daarover denk ik nog na als de pluizige wollen bolletjes mij begroeten. Hoeveel wol is er ooit door mijn eigen handen gegaan? Nuttige handwerken betekende verplicht sokken breien en dan toch later de eigen keuze van kleurige truien waarmee ik voor de dag kon komen. Daar zie ik een lange rij geknotte wilgen, maar nee, dat is landschapskunst. De tractor van het bosteam met cabine-opdruk zwart op wit: 'Hak oew holt zo' laat me denken dat de poëzie ook de boswerkers heeft aangeraakt. Tot slot laat ik mijn eigen sporen achter, de afdruk van bergschoenen in het modderige trekker spoor. Mijn individuele afdruk van indrukken en emoties. En dan loop ik terug over het domineeslaantje met fluitend kruid.”

Jan Zappeij uit Ruurlo schrok zich vorig jaar bij het aanschouwen van de natuur, bij de beek waar Bert Scheuter ‘de Hoofdige mens’ verbeeldde met 120 voeten.
“Stikstofcrisis? Wat stikstofcrisis! Nou doe de Kunstwandelroute Hummel en sta versteld. Ja er is veel kunst te zien. Maar nog veel meer bramen en brandnetels. Of better: 'niks as brummels en nettels in de ondergreui.' De effecten van een teveel aan stikstofdepositie kon je nergens beter aanschouwen als hier. Oftewel een educatief cadeau bij kunst in deze openbare ruimte. Gnietze!” 
​
Vroeger in haar tienerjaren fietste Ineke Berentschot vanaf de Heelweg  soms naar Hummelo met vriendinnen, koffie drinken en dan even over het landgoed wandelen. “Toen al zo indrukwekkend. Dus leuk om via de Kunstwandelroute daar nu weer beland te zijn. Het landgoed Enghuizen heeft natuurlijk helemaal geen kunstwandelroute nodig. Het is van zichzelf al één en al kunst. Elke aparte boom. Elk pad. Elke opening naar een open vlakte. Elk dier. Elke wind door de kruinen.

Het landgoed is zichzelf genoeg. En die drukte elk jaar weer, met de kunstwandelroute. Geeft niks. De mensen mogen rustig voortstappen over de paden en stilstaan bij het volgende kunstwerk. Dat mag rustig. De rust komt wel weer. Ja, de kunst. Persoonlijk is Ineke elke keer weer het meest getroffen door de plakkaten bosanemonen en door die immense hoge beuken en de kaalte daaronder. Een enkele keer wordt ze getroffen door een kunstwerk. Zoals op bijgevoegde foto (Voorspoed – José Botterhuis | 2016). Het past zo ontzettend naadloos perfect bij de bosrand en bij de bomen en bij de leegte, maar het is geen natuur. Het is een mensenschepping.
Het smelt samen met Enghuizen. Het geheel is meer dan de delen apart. Misschien is er dit jaar weer zo iets. Maar het hoeft niet persé. Want altijd is er dat andere. Dat landgoed Enghuizen. Van zichzelf al één en al kunst.” aldus Ineke.

Aggie Daniels’ reactie uit Terborg is meer van prozaïscher aard: “Het hoogtepunt voor mij van Kunstwandelroute is elk jaar weer - hoewel de dokter het ons heeft verboden - het Russisch ei met alles erop en eraan, vet en calorierijk, op het zonnige terras van de Gouden Karper, samen met Hans Mellendijk.”
 
Voor Lies Vischer-Endeveld uit Warm onder Etten, is de kunstwandelroute een jaarlijks terugkomend feest tussen Pasen en Pinksteren.
Zij loopt de route dan met kunstzinnige vriendinnen die allemaal aan aardebewerking doen. “Die allemaal werken maken van klei. Dat bindt en ook het samen wandelen tussen al die werken van inspiratie bindt hen. Elk jaar weer is er totaal iets anders en steeds zijn ze verbaasd hoe de verschillende deelnemende kunstenaars de landschappelijke ruimte – die we  ‘natuur’ noemen, zo verrassend verschillend inkleuren met opmerkelijke materialen ook.”
 
Lies herinnert zich een werk waarbij ze zelf een gedicht mocht maken. “Dat was heel fijn om te doen. Ze werd deel van de situatie, een Goddelijk moment.
Kunst is eigenlijk een verkeerd woord. Het is altijd echt en geen kunst, dus deel van de ervaring. Iemand die iets maakt en zijn talent gebruikt, dat is toch ‘normaal’. Deden we dat maar allemaal en met voor elk wat wils. Ze ziet uit naar de nieuwe werken en hoop dat ze de kijkers aanzetten tot ander leven, meer met de aarde  dan van de aarde. Dat komt omdat mensen mij leerden dat de aarde afhankelijk is van onze leefwijze. Zij kan wel zonder ons leven, maar wij niet zonder haar. Eerlijker delen en minder verbruiken, veel minder verbruiken, dat is nodig.
 
In de werken langs de route in Enghuizen tref je echte aandacht, en zie je het gebruiken van mogelijkheden, zonder de aarde veel te belasten.
Het thema tussen Pasen en Pinksteren mag wel wat meer op de voorgrond, want van opstaan komt wat goeds als er inspiratie is om de ander te verstaan, ook al spreekt die een andere taal/heeft die een andere werkvorm.  Het wonder: begrijpen en veranderen, kennis en inzicht delen, onvoorwaardelijk.
 2020 wordt zo mag ik hopen een jaar van eerlijkheid, met liefde mooi gemaakt!
Wat ik fijn vind is dat de deelnemers te bereiken zijn. Contactgegevens staan in het gidsje. Daardoor kan dienstbaarheid worden waargemaakt en dan pas komen we vooruit.”
 
Als, min of meer, trouwe bezoeker van de kunstwandeling op landgoed Enghuizen wil Arnolda Houwers uit Ulft ook haar verhaal vertellen...
“Ging ik in de beginjaren vooral om de wandeling op mooie lanen, kronkelige bospaadjes met altijd wel een een oud bruggetje of een brok stenen als lang vergane glorie... ben ik nu vooral geïnteresseerd in de kunst. Liever gezegd de kunst geïntegreerd in dit landschap. Hier en daar vraagt deze buitenplek, soms rommelig, soms van vergane deftigheid er zelfs om. Kortom iedere kunstenaar kan hier wat mee... De kwaliteit gaat met de jaren omhoog valt me op.
Goed georganiseerd trekt het dit jaar vast weer meer bezoekers, gezien bijvoorbeeld het feit dat de Architectuur Biënnale in Venetië, pas in augustus begint om maar iets te noemen. Misschien de koek en zopie etablissementen uitbreiden en bijvoorbeeld picknickplekken aanwijzen? Er is vast wel een ondernemer die hierop in wil springen... Enghuizen verwacht ons.”

Marni Joghert komt al zo’n twaalf jaar als bezoeker en vindt vooral de poëtische reacties op de kunstwerken en het landgoed zeer de moeite waard. Mooi hoe beeld en woord op de zogenaamde Poëzieleesplek in de loop van de jaren een echt ‘Gesamtkunstwerk’ is gaan worden. En ook de poëziemiddagen op de Poëzieklinkplek is voor hem een geweldige toevoeging aan de jaarlijks terugkerende lenteversiering van het landgoed. En vooral ook viering van de kunsten. ​

Vijftien Jaar Kunstwandelroute Enghuizen Op 16 november 1998 om 9.30 Albert Smit op bezoek. Zo luidde de eerste aantekening in mijn archief omtrent de Enghuizer Kunstwandelroute. Albert, lid van het Doetinchemse kunstenaarsnetwerk Het Web en woonachtig in Hummelo, had het idee opgevat om in mei 1999 een kunstweek te organiseren in Hummelo. Een onderdeel van die week moest een kunstroute worden over het landgoed Enghuizen, waarbij langs het pad de kunstwerken zouden komen. Zijn bezoek was een oriëntatie om te kijken of ik als eigenaar bereid was mijn medewerking te verlenen aan het plan. Nadat ik die had toegezegd, onder de voorwaarden dat het evenement niet langer dan twee weken zou duren en dat de kunstwerken in harmonie zouden zijn met de landschappelijke omgeving, ging hij voortvarend van start met de voorbereidingen.

Waar te beginnen? Met de oerknal, die trillend als een plumpudding zijn geheimen prijsgeeft?
Steeds dichter bij de waarheid komt? Dat maar even niet.
Toch had het wel in de verste verte iets van een trilling. Die dit jaar voor de zevende maal langduriger gevoeld kan worden tijdens de Kunstwandelroute op het Hummelse landgoed Enghuizen.

De groep vormt een eenheid in verscheidenheid. Het is een wisselende groep van ruim twintig dichters. Ze komen bij elkaar als zich een project aandient. Ze treden, óf gezamenlijk óf in groepjes naar buiten. Contacten lopen via de jaarvergadering, de uitvoering van de projecten en via e-mail en social-media. Ze zijn woonachtig in de Achterhoek, maar deze strekt zich voor een deel ook uit van Enschede, tot aan Nijmegen, Heelsum, Haarlem en Antwerpen toe.  De vaste kern bestaat uit Nico Arts, Henk Beunk, Bert Bevers, Ankh Gussinklo, Pieter Bas Kempe, Hans Mellendijk, Dick Molenaar, Ria Moons, André van Sabben, Helma Snelooper, Louis Radstaak, Bert Scheuter, Wim van Til, Margót Veldhuizen, Lidwiene Vermeij, Rena Wams en Anna Wiersma. Maar ook in het begin of als gast; Gerard Akse, Gerard Beentjes, Joop Boersma, Maarten Buser, Vincent Bijlo, Simon Dermijn, Jalf Flach, Sander Grootendorst, Paul Hoftijzer, Ton Luijten, Jan Opdam, Tim Pardijs, Piet Post, Roel Posthumus, Sebastiaan Roes, Hans Sonneveldt en Jolanda van Erkel.